In de zomer van 2016 is in Kunsthal KAdE ‘Soft Power’. Arte Brasil.’ te zien. Een grote tentoonstelling met een overzicht van 38 Braziliaanse hedendaagse kunstenaars en kunstenaarsgroepen over actuele thema’s in het land. Aanleiding voor deze expositie zijn de Olympische Spelen in Rio de Janeiro. Het tweede grote sportevenement dat Brazilië in korte tijd organiseert, na het WK voetbal in 2014. Kunsthal KAdE onderzoekt met ‘Soft Power. Arte Brasil.’ de vraag wat de essentie van het land is dat zich op deze manier presenteert. Een deel van het antwoord op die vraag kan gevonden worden in het werk van de beeldend kunstenaars en collectieven die zich in het eigentijdse Brazilië manifesteren. Hun werk adresseert een waaier aan thema’s: van de positie van de inheemse bevolking in het noorden van het land tot het waterprobleem in São Paolo en de economische politiek.
Economisch, politiek, sociaal en ecologisch kader
In het afgelopen decennium kwam Brazilië op als één van de BRIC-landen, een kwartet bestaande uit Brazilië, Rusland, India en China dat een belangrijke economische grootmacht werd buiten de gebruikelijke groep van westerse kapitalistische landen. Economisch was het land booming, maar dit verhulde ook een aantal fundamentele problemen waarmee het te maken heeft, zowel op economisch en politiek als sociaal en ecologisch gebied.
Inmiddels zitten de BRIC-landen in zwaar weer. Ook Brazilië. Het economische kader is verzwakt, terwijl een aantal van de fundamentele problemen nog steeds bestaat. Er is nog steeds schrijnende armoede (ook al is de positie van de allerarmsten in de laatste decennia wel verbeterd), er is nog steeds corruptie (met de fraude rondom het olieconcern Petrobras als voorlopig dieptepunt), er is nog steeds raciale ongelijkheid (hoewel de van oorsprong zwarte en inheemse bevolking wel enigszins is geëmancipeerd in de afgelopen vijftien jaar) en er zijn nog steeds grote ecologische problemen (ontbossing Amazone, watertekorten rond São Paulo). Al deze ‘issues’ sluimeren achter de schone schijn van de twee grote sportevenementen. Al deze issues zijn ook onderwerp van kunstwerken van veel hedendaagse kunstenaars.
Het is echter niet alleen ‘ellende’ dat onderwerp van artistieke uitingen is. Brazilië is een land waarin de ‘moderniteit’ en het ‘utopische’ stevig post heeft gevat. Het meest duidelijk wordt dit zichtbaar in de architectuur van Oscar Niemeyer, die in veel grote steden in Brazilië belangrijke gebouwen heeft ontworpen. De kunststromingen ‘concreto’ en ‘neoconcreto’ sloten in de jaren vijftig tot zeventig nauw aan bij wat in westerse landen gebeurde op kunstgebied, waarbij de kunstenaars hun Braziliaanse ‘roots’ niet verloochenden. Deze inmiddels kunsthistorische stromingen klinken nog steeds door in de hedendaagse kunstpraktijk, onder meer in de sensuele esthetiek en verfijnd vormgegeven abstractie.
Al deze elementen – van de geëngageerde onderwerpen tot de specifieke esthetiek – komen terug in de werken in ‘Soft Power. Arte Brasil.’
Deelnemende kunstenaars
Efrain Almeida (1964) | Jonathas de Andrade (1982) | Lucas Arruda (1983) | assume vivid astro focus (Eli Sudbrack, 1968 & Christophe Hamaide Pierson, 1973) & Lenora de Barros (1953) | Tonico Lemos Auad (1968) | Rodrigo Braga (1976) | Athos Bulcão (1918 – 2008) | Angelo Campos (1981) | chameckilerner (Rosane Chamecki, 1964 & Andrea Lerner, 1966) | Marcos Chaves (1961) | Sandra Cinto (1968) | Favela Painting (Haas & Hahn) | Frente 3 de Fevereiro (group) | Grafica Fidalga (group) | Cristiano Lenhardt (1975) | Cinthia Marcelle (1974) | Tiago Mata Machado (1973) | Marcellvs L. (1980) | Thiago Martins de Melo (1981) | Virginia De Medeiros (1973) | Gisela Motta (1976) & Leandro Lima (1976) | Paulo Nazareth (1977) | Maria Nepomuceno (1976) | Rivane Neuenschwander (1967) & Cao Guimarães (1965) | Paulo Nimer Pjota (1988) | OPAVIVARÁ! (group) | Poro (Brígida Campbell, 1981 & Marcelo Terça-Nada! 1978) | Sara Ramo (1975) | Marina Rheingantz (1983) | Arthur Scovino (1980) | Beto Shwafaty (1977) | Gustavo Speridião (1978) | Adriana Varejão (1964) | Paulo Vivacqua (1971) | Roberto Winter (1983) | Carla Zaccagnini 1973
Favela Painting
Een bijzonder project in dit verband is ‘Favela Painting’, geïnitieerd door het Nederlandse duo Haas & Hahn in de favela Vila Cruzeiro (Rio de Janeiro). In dit project werden de vervallen façades in de favela geschilderd in felle kleurpatronen. In 2015 is dit project met hernieuwde energie opgepakt.
Daarnaast zijn er de posters, reclameschilderingen en politieke boodschappen die alom muren sieren in de steden van Brazilië.
Het intensieve gebruik van ‘muren’ in het straatbeeld, vindt zijn reflectie ook binnen de beeldende kunst. Veel kunstenaars hebben ergens in hun oeuvre een ‘muur’ gemaakt, variërend van muurschilderingen tot fysieke, driedimensionale objecten tot videoregistraties. Belangrijke galeries als Vermelho in São Paulo en A Gentil Carioca in Rio de Janeiro hebben een speciaal muren-project. De laatste in het hart van downtown Rio, waarbij vaak ook een sociale interactie met de buurt plaatsheeft.
In Soft Power. Arte Brasil. geven we dit ‘muren’-thema een nadrukkelijke plaats door een serie muren te laten ontwerpen en ter plekke uit te laten voeren door kunstenaars en vormgevers die speciaal voor deze gelegenheid naar Amersfoort komen. Deze muren fungeren als context, coulisse en autonoom kunstwerk, waarbinnen de individuele, artistieke statements van de overige kunstenaars – en hun reflectie op het hedendaagse Brazilië – gepositioneerd worden. De muren kunnen formeel van aard zijn of een symbolische laag hebben, zodat een gelaagd totaalbeeld ontstaat.
Veel Braziliaanse kunstenaars hebben een sensitieve manier om hun thema’s over het voetlicht te brengen. Hoe hard, confronterend of schrijnend een onderwerp ook is, Braziliaanse kunstenaars hebben het vermogen om de thema’s te verpakken in een schil die ‘zacht’, tactiel en communicatief is, vaak doorspekt met humor, lichtheid en spontaniteit. Een ‘soft power’-aanpak waarin esthetiek, ambachtelijkheid en poëzie worden gecombineerd met een conceptuele manier van denken. In deze artistieke praktijk klinkt het erfgoed van de ‘concreto’- en ‘neoconcreto’-beweging nog nadrukkelijk door.
Titel Soft Power
De titel ‘Soft Power’ is ontleend aan een boek van de Amerikaanse politicoloog Joseph S. Nye Jr. (1937). Hij schreef in 2004 het boek ‘Soft Power, the means to success in world politics’. Daarin beschrijft hij de methode als een manier om het denken van mensen te veranderen om je doel te bereiken. Het is een tactiek die indirect en via omwegen een context zo probeert te veranderen dat het momentum verschuift waarbinnen mensen beslissingen nemen.
Dit is precies wat veel kunstenaars doen: de perceptie van de realiteit beïnvloeden, door de wereld op hun (subjectieve) manier te spiegelen. Veel van de kunstenaars in de tentoonstelling bewerkstelligen bij hun toeschouwer een andere perceptie van politieke en maatschappelijke thema’s. Ze brengen hun boodschap ‘zacht’, maar compromisloos over.
Ook de manier waarop de bevolking van Brazilië de afgelopen decennia de straat heeft heroverd, of zichzelf heeft geëmancipeerd in de favela’s, zou je een vorm van ‘soft power’ kunnen noemen: ze zijn een groep waar je niet meer omheen kunt kijken en daarmee een factor om mee rekening te houden.
Tot slot is het positioneren van Brazilië als belangrijke wereldspeler middels de grote sportevenementen een ‘soft power’-achtige operatie. Brazilië vindt dat het bij de moderne, ‘westerse’, wereld hoort. En wil dat laten weten. Op deze manier komt Brazilië ook de Nederlandse huiskamers binnen. Maar welk land zien wij? Tegenover het mediabeeld – vaak geregisseerd door commerciële belanghebbenden – brengt Kunsthal KAdE het beeld ‘van binnenuit’, zoals dat door de kunstenaars wordt gepresenteerd.
Bij de tentoonstelling wordt een uitgebreid randprogramma georganiseerd met o.a. lezingen, workshops, muziek, film en dans. Op zaterdag 21 mei is er een symposium waarin Braziliaanse kunstenaars, critici en galeriehouders met elkaar discussiëren over de positie van de Braziliaanse kunst op dit moment.
Mapping Brasil. Nederlanders naar Brazilië in de 17e Eeuw
Samen met Museum Flehite ontwikkelde Kunsthal KAdE de presentatie ‘Mapping Brasil’ als onderdeel van ‘Soft Power. Arte Brasil’. Het is een presentatie met boeken, prenten en kaarten van een intensieve culturele periode, van makers uit zowel Nederland als andere Europese landen.
Het historische onderdeel ‘Mapping Brasil’ laat zien dat de banden tussen Brazilië en Nederland ver teruggaan. Tussen 1630 en 1654 heerste de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden over een deel van Brazilië; een gebied in het noordoosten, met als uitvalsbasis de stad Recife. Na eerste jaren van chaos, stelde Gouverneur Prins Maurits vanaf 1637 orde op zaken. Hij trok niet alleen naar Brazilië. In zijn kielzog gingen kunstenaars (Frans Post, Albert Eckhout), wetenschappers (de astronoom Georg Markgraf, de arts Willem Piso), cartografen en botanici mee. Zij brachten het landschap, de bevolking, de flora en fauna en de cultuur in kaart. Letterlijk en figuurlijk. De boeken en prenten die verschenen op basis van deze trips en onderzoeken behoorden lange tijd tot de standaardwerken over Brazilië, omdat de Nederlanders de eersten waren die deze elementen van de Braziliaanse natuur en cultuur indexeerden., De schilderijen van Frans Post en Albert Eckhout zijn belangrijke ‘notities’ van het Brazilië mid-zeventiende eeuw. Nadat de Nederlanders vertrokken uit Brazilië hebben ook Fransen, Engelsen, Duitsers en Portugezen het land in kaart gebracht.
Mapping Brasil is een presentatie met de boeken, prenten, kaarten, atlassen en overige documenten van deze intensieve culturele periode, van makers uit zowel Nederland als andere Europese landen. Deze bronnen worden aangevuld met animaties van schilderijen en boeken en een geconstrueerde animatie van het Nassaupaleis. Deze video’s zijn geproduceerd door het Cultural Centrum Itaú dat een grote collectie ‘Brasiliana’ bezit. In hun centrum in São Paulo is een permanente expositie ingericht met stukken uit de collectie. Onderdeel hiervan zijn korte films en animaties over de belangrijkste boeken uit de verzameling.
De boeken en prenten die verschenen op basis van deze trips en onderzoeken behoorden lange tijd tot de standaardwerken over Brazilië, omdat de Nederlanders de eersten waren die deze elementen van de Braziliaanse natuur en cultuur indexeerden. De schilderijen van Albert Eckhout – die na zijn terugkeer uit Brazilië neerstreek in Amersfoort – vormden onder meer de inspiratie voor decoratieve wandpanelen die Jacob van Campen schilderde voor het landhuis Randenbroek. Deze panelen zijn in langdurige bruikleen bij Museum Flehite in Amersfoort.